|
|
|
| Voorlopers van de kloosterstatuten |
De historische evolutie van de laatmiddeleeuwse gasthuisstatuten
De tekst van de kloosterstatuten, die op 20 mei 1473 door Willem Fillastre, bisschop van Doornik (1460-1473), werd uitgevaardigd voor de kleine communauteit van "Hospitaliere Zusters" van het middeleeuws Gasthuis Ten Bunderen in Moorslede kwamen niet zomaar uit de lucht vallen. De inhoud leunde uiteraard sterk aan bij de Regel van de H. Augustinus, die de Doornikse bisschop diezelfde dag oplegde aan de zusters. Beide teksten vormden één geheel en vulden mekaar aan. De Regel gaf de algemene beginselen van de Augustijnse spiritualiteit, terwijl de Statuten de concrete omzetting ervan waren in een praktische voorschfiten voor het dagelijkse leven en werken in het Gasthuis.
Een aantal historici uit ons land (G. Marechal, M.-Th. Lacroix, P. Bonenfant, L. Vansteenkiste, e.a.) en uit Frankrijk (o.m. L. Le Grand, J. Imbert en L. Lallemand) hebben, door vergelijkend tekstonderzoek, op overtuigend wetenschappelijke wijze aangetoond dat de nog bewaard gebleven geschreven statuten van de middeleeuwse gasthuizen, ook die van Ten Bunderen, inhoudelijk sterk werden beïnvloed door leefregels van vroegere hospitalen en door bestaande kloosterregels. Die continuïteit en onderlinge verwantschap met statuten uit het verleden zijn overzichtelijk in beeld gebracht op bovenstaande diagram. Er loopt een duidelijke chrologische lijn via de statuten van
St.-Augustinus overhandigt zijn Regel aan een monnik. Miniatuur, 14de eeuw. Clermond-ferrand, Bibl. Mun.
- Het St.Janshospitaal in Jeruzalem van de Hospitaalbroeders (voorlopers van de Ridderorde van Malta), dat in 1023, ten tijde van de Kruistochten, werd opgericht vlakbij de H. Grafkerk, voor de opvang van pelgrims en de verzorging van gewonde kruisvaarders. De allereerste statuten werden uitgevaardigd door de 2de Grootmeester Raymond du Puy, in het tweede kwart van de 12de eeuw (tussen 1125 en 1153). Op het algemeen kapittel van de Hospitaalbroeders, in 1181, werd de tekst aangepast door Grootmeester Roger de Moulins. Het gaat hier om de oudst bekende hospitaalstatuten, waarvan de machtige invloed zich liet voelen op de leefregel van nagenoeg alle latere middeleeuwse kerkelijke liefdadigheidsinstellingen, ook die van het Gasthuis Ten Bunderen in Moorslede.
De hospitaalstatuten van Jeruzalem grepen terug naar de geest van naastenliefde van de diakens en diakonessen in de 1ste eeuwen van het christendom. De teksten werden duidelijk geïnspireerd door de Regel van Augustinus (397), waarvan talrijke passages haast letterlijk werden overgenomen, zoals die over het harmonieuze gemeenschapsleven, de trouw aan de 3 geloften van zuiverheid, gehoorzaamheid en armoede, de eenvoudige kledij en voeding, de vasten en de versterving, de stilte tijdens de maaltijden en op de slaapzaal, het uitgaan, enz.
Een van de voorschriften van het Jeruzalems St.-Janshospitaal is beroemd gebleven: "Wanneer een zieke zich aandient, ziehier hoe hij zal worden ontvangen. Na eerst zijn zonden te hebben opgebiecht aan de priester, zal hij de communie ontvangen, dan zal men hem naar zijn bed dragen en hem behandelen als de Heer des Huizes, volgens de voorraden van het huis, en elke dag zal men hem, vóór de maaltijden van de broeders, liefdevol eten opdienen". Hier is duidelijk de invloed merkbaar van het hoofdstuk 53 uit de Regel van Benedictus (540), over de wijze waarop men de gasten moet ontvangen: "Alle gasten die aankomen moeten worden ontvangen als Christus zelf, want Hij zal eens zeggen: 'Ik kwam als gast en gij hebt Mij opgenomen'. Vooral aan het opnemen van armen en vreemdelingen moet men de grootste zorg besteden, omdat men in hen Christus meer in het bijzonder ontvangt".
Bewaard gebleven geven van een 13de-eeuws hospitaal in Brie-Comte-Ferrand (Fr.)
- Het Hôtel-Dieu van Montdidier, waarvan de statuten in 1207 werden uitgevaardigd door de bisschop van het naburige Amiens. De tekst nam de voorschriften over van het St.-Janshospitaal van Jeruzalem inzake de ziekenzorg en de levenswijze van het religieus personeel. In Montdidier voegde de bisschop 2 verplichtingen toe: 1) de zieken en gasten moeten voortdurend met liefdevolle zorg worden omringd en 2) de zieke moet na zijn genezing nog 7 dagen langer kunnen blijven in het gasthuis om volledig te herstellen.
In de loop van de 13de eeuw verspreidde de invloed van de statuten van Montdidier zich in snel tempo over vele gasthuizen in Frankrijk (m.n. héél Picardië) en in Vlaanderen, zoals in Noyon (1218), Amiens (1233), Cambrai (het St.-Julien Gasthuis, 1220; het St.-Janshospitaal, 1277), St.-Riquier (1233), Parijs (het Hôtel-Dieu, ca. 1220), Brussel (St.-Janshospitaal, 1211), Doornik (O.L.V.-hospitaal, 1238) en Rijsel (het Comtesse-hospitaal, gesticht door de gravin van Vlaanderen, Margaretha van Constantinopel, rond 1250, dat op zijn beurt zijn stempel drukte op de statuten van de gasthuizen van Seclin (1248), Komen (1264), Pontoise (1265), e.a.)
- Het St.-Janshospitaal van Brussel kreeg in 1211 zijn eerste statuten van Johannes III van Bethune, de bisschop van Kamerijk. De inhoud van de tekst toonde duidelijk verwantschap met die van Jeruzalem (o.m. het voorschrift dat de zieken moeten worden verzorgd als waren ze Christus zélf). Er waren ook invloeden merkbaar van de statuten van Montdidier (o.m. de lijst van straffen voor begane fouten, de strengere voorwaarden voor aanname van nieuwe leden van de communauteit).
- Het O.L.-Vrouwhospitaal in Doornik, wellicht reeds in de 9de eeuw opgericht naast de kathedraal, kreeg van het kapittel van kanunniken in juli 1238 zijn oudst bekende statuten. Enkele vooraanstaande mediëvisten kwamen, na grondig vergelijkend tekstonderzoek, tot de conclusie dat de tekst schatplichtig was aan die van 1) het St.-Janshospitaal in Jeruzalem (m.n. de richtlijnen voor het onthaal en de verzorging van de zieken; de professie van de 3 geloften; de kledij; de ascese; het wekelijks kapittel; het gedrag buiten het klooster; de gebeden voor de afgestorvenen; de verplichte stilte in de refter, slaapzaal en kapel) en die van 2) het St.-Janshospitaal in Brussel, inzake de dagelijkse kloostergebeden en de sancties voor begane overtredingen.
Een regionaal Concilie in Frankrijk. Miniatuur, 14de eeuw
- De provinciale concilies van Parijs (1212) en Rouen (1214) en het 4de Concilie van Lateranen (1216) in Rome - die paal en perk aan het toenemend aantal misbruiken in gasthuizen en hospitalen - lieten eveneens hun invloed gelden op de statuten van Doornik. De zusters en broeders moesten een bestaande kloosterregel naleven (die van St.-Augustinus), de 3 kloostergeloften afleggen van maagdelijkheid, armoede en zuiverheid, religieuze kledij dragen, enz. Bovendien werd het maximum-aantal personeelsleden per gasthuis of hospitaal streng vastgelegd, evenals de procedure voor opname van nieuwe broeders of zusters.
- De Constituties van de Predikheren (= Dominicanen), waarvan de oudste dateren uit 1228, beïnvloedden eveneens héél sterk de statuten van het O.L.V.-hospitaal in Doornik, en nog méér die van het Comtesse-hospitaal in Rijsel (vóór 1244 opgelegd), van Seclin (1248), van Komen (1264), Pontoise (1265), Vernon (1265), enz. Dat blijkt vooral uit de voorschriften m.b.t. de opname, de kleding en de opleiding van novicen; de formule van de kloosterprofessie; het getijdengebed; de gebeden voor de doden; het wekelijks kapittel; het stilzwijgen; de zorg van de zusters voor zieke medezusters.
Willem Fillastre, bisschop van Doornik, op de voorgrond van een miniatuur uit 1470,
die in 1473 de regel en statuten gaf aan het Gasthuis ten Bunderen. Parijs, Bibl. Nat.
- Het O.L.-Vrouwhospitaal van Kortrijk kreeg in 1430 de oudst bewaarde tekst van de statuten uit de handen van Joannes de Thoisy, bisschop van Doornik. Deze statuten werden geïnspireerd door de Regel van St.-Augustinus en door de statuten van het O.-L.-Vrouwhospitaal van Doornik. De tekst van het Kortrijkse O.L.-Vrouwhospitaal vertoonde grote overeenkomst met de - nagenoeg identieke - statuten van het Gasthuis ten Bunderen in Moorslede, het St.-Jansgasthuis in Wervik en het St.-Jorishospitaal in Menen, die in 1473 tegelijk werden uitgevaardigd door bisschop W. Fillastre van Doornik. Die onderlinge band komt tot uiting bij het vergelijken van enkele specifieke voorschriften, zoals de vereiste minimumleeftijd voor nieuwe zusters, het ritueel van de professie en het eten tijdens de vastendagen en -perioden.
Uit het voorgaande blijkt alvast dat de gasthuizen en hospitalen in de late Middeleeuwen, hoe klein ook soms, geen eilandjes op zichzelf vormden. Ze beïnvloedden elkaar heel sterk, waarbij de geografische nabijheid vanzelfsprekend een doorslaggevende rol speelde. We mogen aannemen dat de Zusters van het Gasthuis Ten Bunderen in Moorslede in de praktijk ongeveer leefden en werkten zoals de communauteiten van het St.-Jorisgasthuis in Menen, het St.-Jansgasthuis in Wervik, het O.L.-Vrouwhospitaal in Kortrijk, het O.L.-Vrouwhospitaal in Doornik, het Comtesse-hospitaal Rijsel, het St.-Janshospitaal in Brugge, het O.L.-Vrouwgasthuis in Ieper, e.a. Bij het plannen van het nieuwe Gasthuis Ten Bunderen, halfweg de 13de eeuw, zullen de 3 stichtsters ongetwijfeld te rade zijn gegaan bij gelijksoortige instellingen in de omgeving.
De historische evolutie van de laatmiddeleeuwse gasthuisstatuten
|
Zusters van O.-L.-V.- Ten Bunderen © Copyright 2007-
. Alle rechten voorbehouden. Contact: E-mail |
|
