"Circa an[no] D[omi]ni MCCLXIX fundari coepi" (Latijn voor "omstreeks het jaar des
Heren 1269 ben ik gesticht") staat gebeiteld, links boven de ingangspoort
van het in 1923 herbouwde klooster van ten Bunderen in Moorslede

Het is niet bekend op welke datum het Gasthuis ten Bunderen precies is ontstaan. Zelfs het jaar waarin het klooster werd gesticht is niet met zekerheid te achterhalen. Er zijn slechts een drietal schriftelijke bronnen hieromtrent bewaard gebleven en die vermelden nergens nadrukkelijk een oprichtingsdatum of - jaar.

De leengrond "de Bunra" (1184)

Deze oorkonde uit 1184 (Brugge, Groot Seminarie, Archief. - Fonds Zonnebeke, nr.15) is de
oudst bekende schriftelijke bron i.v.m. "ten Bunderen", verwijzend naar een leengrond "Bunra",
vermoedelijk gelegen op de huidige wijk Tuimelare in Moorslede

Een oorkonde, die dateert van 1184, is de oudst bewaarde schriftelijke bron, waardoor we met zekerheid weten dat er al vóór 1184 een stuk leengrond bestond dat de naam "de Bunra" droeg. In dit perkamenten charter gaf de Graaf van Vlaanderen, Filips van den Elzas, als leenheer, aan zijn leenmannen, de gebroeders Theobald en Anselmus van Rolle(n)ghem, Heren van Zonnebeke, de toestemming om de Augustijner-abdij aldaar te begiftigen met de tienden, geheven op hun (achter)leen "de Bunra". Halfweg de 2de regel is er sprake van dit stuk (achter)leengrond "de Bunra", dat echter niet nader geografisch wordt gesitueerd. "De bunra" was trouwens niet noodzakelijk de naam van die leengrond, omdat het woord "bunra" in het Middelnederlands gewoon de naam was van een oppervlaktemaat.

de Augustijner-abdij van Zonnebeke
(detail van de kaart "De Casselrie van Ipre", A. Sanderus, 1691)

Maar in de oorkonde wordt een getuige vermeld die toch wel héél dicht in de buurt komt van "Ten Bunderen", namelijk een zekere Balduinus van Rabecca. In haar boek "Zeven eeuwen ten Bunderen" veronderstelt Zr. M.-P. Barbaix dat deze Balduinus ondergeschikt was aan de Heren van Rolle[n]ghem, en als dusdanig leenman van het achterleen "de Bunra". In de middeleeuwen droeg een leenman meestal de naam van de eigendom die hij uitbaatte, in dit geval "van Rabecca". "Rabecca" kan een afgeleide term zijn van de "Riebeke" ("de Riebeek"), een beek die ontsprong op het grondgebied van het latere "Gasthuis Ten Bunderen"! Bijgevolg ontstond (later) het "Gasthuis ten Bunderen" op dit achterleen "de Bunra" . Want er was maar één plaats waar de bron was van de Riebeek, en er was in Vlaanderen slechts één gasthuis dat "ten Bunderen" heette, en dat was op de leengrond "de Bunra", op de huidige Tuimelare-wijk in Moorslede, zo luidt de voorzichtige conclusie van Zr. Barbaix.

Sommige historici zijn het niet eens met Zr. Barbaix. Volgens hen kan "Rabecca" geen afgeleide (verlatijnste) term zijn van "Riebeke", alléén al omdat de letter "a" in de evolutie van de Vlaamse taal nooit overgaat naar "ie"! "Rabecca" staat gewoon voor (de Heerlijkheid van) Rabeke, het huidige Rabecque in Komen-Waasten. En het zou Balduinus van Rabeke, schoonzoon van de Heren van Rollenghem, zijn wiens naam als getuige op de oorkonde prijkt!

Het hospitaal "de Bunra" (1269)

oorkonde uit 1269 met de oudst bekende vermelding van de naam van het Gasthuis. Helemaal links op
de 6de tekstregel staat "hospitali de bunra" (Brugge, Groot Seminarie, Archief - Fonds Duinen-Doest, nr. 1039)

detail van de oorkonde uit 1269 met, op de zesde regel, de verwijzing naar het Hospitaal de Bunra

Een oorkonde van 7 april 1269 bevat het testament op perkament van een zekere priester David uit Lissewege. Daarin lezen we, bij het begin van de 6de regel, de Latijnse woorden: "hospitali de bunra culturam unam", d.w.z. dat één "cultura" (= akker, kouter) werd overgemaakt aan het hospitaal (= gasthuis) "de Bunra". Was dit een verwijzing naar het "Gasthuis Ten Bunderen" in Moorslede - toen in de Middeleeuwen "ver" verwijderd van Lissewege? De kans is groot, want er is ons geen enkel ander "hospitaal de bunra" bekend in onze streken. Maar volledige zekerheid hebben we niet.

Conflict Gasthuis - de Heer van Moorslede (1299)

ruiterzegel van graaf Gwijde van Dampierre, scheidsrechter
in het geschil tussen het Gasthuis en de Heer van Moorslede

Op 27 juli kwam de Graaf van Vlaanderen, Gwijde van Dampierre, tussenbeide en stelde Hendrik IV in het gelijk, maar de zusters behielden de grond in leen. Ook later waren er opnieuw aanvaringen, bijv. in 1370 tussen het Gasthuis en Wouter, de Heer van Moorslede, over de aanvaarding van nieuwe kandidaten in het hospitaal. Vast staat dat vanaf 1512 de priorin, zoals in 1299 afgesproken, op geregelde tijden, de rekeningen voorlegde aan de Heer van Moorslede, in aanwezigheid van de deken van Roeselare.

Samenvattend kunnen we uit de schaarse beschikbare documenten afleiden dat het Gasthuis Ten Bunderen zeker bestond vóór 1299, en hoogst waarschijnlijk al vóór 1269. Het werd allicht gebouwd op een leengrond "de Bunra" op de huidige Tuimelare-wijk in Moorslede, waarvan al in 1184 melding wordt gemaakt. Terecht staat dus links boven de toegangspoort van het in 1923 herbouwde klooster van ten Bunderen in Moorslede de voorzichtige tekst gebeiteld: "Circa an[no] D[omi]ni MCCLXIX fundari coepi", "omstreeks het jaar des Heren 1269 ben ik gesticht geworden".

De stichter(s)

gravin Johanna van Constantinopel

gravin Margaretha van Constantinopel

• Volgens de overlevering was het een van de vele kloosters, godshuizen, abdijen, begijnhoven, gasthuizen en hospitalen die werden opgericht onder impuls en met de milde steun van de gravinnen van Vlaanderen, Johanna (1205-1244) en haar zuster Margaretha van Constantinopel (1244-1278). Maar alle schenkingen en stichtingen van beide gravinnen werden schriftelijk vastgelegd. Het Gasthuis Ten Bunderen komt op die lijst NIET voor. De initiatiefnemers moeten dus elders worden gezocht.

• Het is ook niet te achterhalen of misschien een nabijgelegen abdij, of een priester-weldoener, of de plaatselijke pastoor, of een vermogende leek, of een broederschap of gilde, of een groep van leken (gedreven door puur religieuze motieven) het initiatief nam voor de stichting van dit gratis gasthuis voor bedevaarders.

• Er is evenmin een schriftelijk bewijs voorhanden dat het Gasthuis - zoals zo vaak in de Middeleeuwen - ontstond door de vrijgevigheid van een bekende of onbekende weldoen(st)er, zoals dat het geval was in Menen (St.-Jorishospitaal), Doornik, Belle, Rijsel, Steenvoorde, Komen (door de Heren van Komen) en Ieper.
  
  kasteel van de Heerlijkheid van de Heer van Moorslede
  (detail van de kaart "De Casselrie van Ipre", A. Sanderus, 1691)

• Er zijn echter wél ernstige historische aanwijzingen - maar alweer geen 100% sluitende bewijzen - dat de toenmalige Heer van Moorslede, Walter II (van 1233 tot 1268) ofwel zijn oudste zoon en opvolger Hendrik IV (van 1268 tot ca. 1304), de grondlegger was van het passantentehuis van Ten Bunderen.
  
  fragment uit een handschrift van 1674 (kasteel van Rumbeke)

  Een handschrift van 1674 (bewaard in het kasteel van Rumbeke) beweert dat "men van alle tijden den voorn (= voornoemde) heere van Morselede ghehouden heeft voor fundateur, Tuteur en Gouverneur Supreme van goederen temporele 't voors (= bovenstaande) Godtshuys in Morselede competerende (= toebehorende)".

  
  zegels met het wapenschild van de Heer van Moorslede

  In zijn boek "Geschiedenis van Moorslede" haalt M. Van den Weghe op blz.190 een beschrijving aan van de eigendommen van Heer Walter II, o.m. zijn kasteel te Moorslede: "item ene steide (=kasteel), die men heet Bunre". ALS de naam van het klooster inderdaad werd afgeleid van de naam van het kasteel, dan is het nagenoeg zeker dat de Heer van Moorslede een stuk grond in leen gaf of schonk voor het gasthuis én zo de stichter (of minstens de schenker) ervan was. Maar ook deze stelling is niet waterdicht.

De eerste bewoners

gesticht door "dry deugtsame jouffrauwen van Conditie..." (A. De Wilde, Jaer-boek, 1781)

Wie waren de eerste bewoonsters? Het ging om 3 vrome welstellende en ongetrouwde vrouwen, van wie de namen niet overgeleverd zijn. Zij waren nog geen hospitaliere zusters, vormden een soort van semi-religieuze gemeenschap, tot hen in 1473 door de bisschop van Doornik de regel van St.-Augustinus en aanvullende Statuten zouden worden opgelegd. In haar kloosterkroniek "Jaer-boek" (1781) had priores Agnes De Wilde het over

"dry deugtsame jouffrauwen van Conditie (=welgesteld, vermogend) om de weerelt te vluchten ende haerlieden tot christelike werken te begeven, hun t' samen vervoegt...van te logeeren de arme pelgrims die reysden naer de heylige landen, te weten den tyd van kerstavont tot paesschen, waer door den naem comt, ofte gegeven is het gasthuys ten bunderen, onder den tyttel en de bescherminge van Maria hemelvaert".

De levenswijze

Zusters samen in gebed. F. Herlin, 1462. Altaarretabel. Nördlingen, Städtisches Museum.

Over de spiritualiteit, het gebedsleven, de concrete levenswijze, de gewoonten en gebruiken van de bewoonsters in de beginperiode van het Gasthuis (ca. 1269-1473) tasten we in het duister. Daarover schrijft priores Agnes De Wilde in haar "Jaer-boek" (1781) uiterst beknopt het volgende:

"Soo hebben sy de veerthiende Eeuwe overgebracht in godvruchtigheyt, ende Liefde tot hunnen Even naesten, Ende syn gecommen tot de vijfthiende eeuwe waer in sy gecontinueert hebben wesende in haere religieuse kleideren, sonder formeelen regel, niet verbonden synde aen de religieuse beloften, gelyk sommige andere religieusen hospitalieren leven".

De godvruchtige vrouwen vormden ruim 2 eeuwen lang een kleine semi-religieuze communauteit van leken, zonder een eigenlijke kloosterregel en niet formeel gebonden aan de 3 klassieke kloostergeloften (gehoorzaamheid, armoede en maagdelijkheid). We mogen veronderstellen dat er in die pionierstijd wél een soort van intern reglement bestond, dat was goedgekeurd door de vertegenwoordiger van de kerkelijke overheid (de pastoor van Moorslede en/of de deken van Roeselare) en van de wereldlijke macht (de heer van Moorslede). Allicht leefden de bewoonsters vrijwillig volgens de 3 evangelische raden, zonder het uitspreken van de 3 overeenkomende geloften. Ze droegen overigens een religieuze kledij ("in haere religieuse kleideren").

Voor de goede gang van zaken en om orde te handhaven binnen de zelfs beperkte gemeenschap was een van de leden "meesteresse" (= priores), die aansprakelijk was voor de goederen tegenover het kerkelijk en wereldlijk gezag. Deze overste heeft zich, bij het samenstellen van de leefregel van het gasthuis Ten Bunderen , hoogst waarschijnlijk laten inspireren door bestaande voorbeelden uit de wijde omgeving, bijv. begijnhoven (Brugge, Kortrijk en ieper) en vrouwenabdijen (Zonnebeke, Moorsele, Marke, Esen en Slype).

"t Gasthuys ten Bundre" op een kaart van Nicolaes Visscher (1649-1702)