Algemeen Geschiedenis gasthuizen De eerste christenen (tot de 3de eeuw) In het Oosten (vanaf de 4de eeuw) In het Westen (vanaf de 5de eeuw) De Karolingische Tijd (8ste - 9de eeuw) De 10de eeuw De 11de eeuw De 12de eeuw De 13de eeuw De 14de eeuw De 15de eeuw De 16de eeuw West-Vlaamse gasthuizen Stadshospitalen Organisatie De hiërarchische structuur Het wekelijks kapittel De opname van nieuwe zusters De soorten bewoners Het dagelijks leven Binnenshuis Op de boerderij Op het veld Ambachtelijk werk In het dorp Naar de markt

De ziekenzaal van het Comtesse-hospitaal in Rijsel gesticht in 1236 door de Vlaamse gravin Johanna.

In tegenstelling tot de kleinschalige landelijke gasthuizen vertoonden de grote stedelijke hospitalen voor zieken, vooral vanaf halfweg de 15de eeuw, wél een aantal architectonisch typisch kenmerken, een eigen materiële inrichting en een typisch grondplan. Ze werden niet opgetrokken in hout, zoals de plattelandsgasthuizen, maar in steen, zodat een behoorlijk aantal tot op vandaag (geheel of minstens de ziekenzaal ervan) bewaard is gebleven. Voldoende om een reconstructie te maken van het uitzicht van een gemiddeld middeleeuws hospitaal.

Hôtel-Dieu bij de Notre-Dame kathedraal in Parijs. M.-E. Turgot, 1739. Parijs, Louvre.

De best bewaard gebleven stadshospitalen bevinden zich in Frankrijk, waar ze meestal "Hôtels-Dieu" werden genoemd, om ze te onderscheiden van de gasthuizen ("Maisons-Dieu") in de dorpen. Fraaie voorbeelden zijn die van Parijs, Tonnerre Angers, Brie-Comte-Robert, Coeffort bij Amiens, Provins, Rijsel, Seclin.

Het 15de-eeuwse hospitaal van Beaune (Fr., Bourgondië).

Veruit het meest bekend is het zeer goed bewaarde 15de-eeuwse hospitaal in Beaune (Fr., Bourgondië) met een grote artistiek-architechtonische waarde.

De zuidgevel van het St.-Janshospitaal (1188) van Brugge

Ook in het huidige West-Vlaanderen beschikten de meeste grote steden zoals Brugge, Ieper, Kortrijk, Torhout, Veurne, e.a. over een eigen hospitaal voor zieken. Elders op deze website worden deze meer in detail beschreven.

Het vroeger Bijloke-hospitaal (13de eeuw) in Gent.

Luchtfoto van het hospitaal Notre-Dame à la Rose in Lessines (Henegouwen).

Elders in ons land zijn een aantal fraaie resten van middeleeuwse stadshospitalen nog te bekijken, bijv. in Gent (het Bijloke-hospitaal) en in Lessines (het hospitaal Notre-Dame à la Rose), allebei gesticht in de 13de eeuw.

de ziekenzaal

Ziekenzaal van het hospitaal (1293) van Tonnerre (Fr.), gesticht door Maria van Bourgondië.

• In elk stadshospitaal nam een imposante ziekenzaal, "het paleis van de armen" ("hospitalitas"), zoals de broeders van het St.-Janshospitaal in Jeruzalem die noemden, een centrale plaats in. Deze zaal zag er bouwkundig uit als een grote kapel, een "hôpital-église" (J. Imbert), veelal opgetrokken in gotische stijl, met een zadeldak, en daaronder een hoog gewelf en houten gebinte (zichtbaar of verborgen achter een eikenhouten plafond).
  
  Het hospitaal (1180) van Coeffort bij Amiens (Fr).

  Verdere architectonische kenmerken waren: dikke zijmuren met massieve steunberen, meestal grote spitsbogige ramen om voldoende lucht en licht binnen te laten en kleine nissen in de muur achter elk ziekbed.

  
  Het driebeukig St.-Janshospitaal in Angers (Fr.). 19de-eeuwse tekening.

• De ziekenzaal bestond uit één grote ruimte (schip) of was verdeeld in 1 middenbeuk en 2 zijbeuken, van elkaar gescheiden door 2 rijen pilaren.
  
  Altaar aan het uiteinde van de ziekenzaal in het hospitaal van Beaune.

• Aan een van de uiteinden van de ziekenzaal (meestal aan de oostzijde) bevond zich een kapelruimte, met een altaar en een bijgebouwde sacristie, zodat de zieken gemakkelijk vanuit hun bed de liturgische diensten (de H. Mis, het getijdengebed van de zusters/broeders en andere diensten) konden volgen. Soms stond er een preekstoel in de zaal. In de Middeleeuwen was de zorg voor het zieleheil immers minstens zo belangrijk als de medische zorgverlening!
  
  Ziekenzaal van het Saint-Esprit hospitaal in Provins (12de eeuw).

• De bedden stonden in lange rijen opgesteld, parallel met de zijmuren. De plaatsing van de bedden gebeurde in
  • twee rijen. Dan waren er 3 wandelgangen, een in het midden en 2 aan de beide buitenmuren. In de gemengde hospitalen was aan de ene kant de "vrouwenreke" en aan andere kant de "mannenreke".
  • drie rijen soms, met 2 ervan tegen de zijmuren en 1 in het midden(schip).
  • vier rijen hier en daar. In dat geval stonden 2 rijen bedden tegen de 2 zijmuren en 2 rijen, met het hoofdeinde, langs weerskanten van de zuilenrij.
    
    Chambretten in de ziekenzaal van het hospitaal in Beaune.
    
    Ziekenzaal van het hospitaal van Seclin bij Rijsel, in 1246 gesticht door gravin Margaretha II van Vlaanderen.

  • Hier en daar waren er in de ziekenzaal houten cellen (chambretten) met daarin telkens een bed, die door middel van een gordijn konden werden afgeschermd. Soms waren de bedden in alkoven, dat waren kleine vertrekjes, die met een deur of gordijn gescheiden waren van de ziekenzaal.
  
  Reconstructie-tekening van een laatmiddeleeuws hospitaal-interieur (Viollet-le-Duc).

• Via 2 laterale galerijen, op een bepaalde hoogte tegen de zijmuren, konden de van dienst zijnde zusters en/of broeders makkelijk de hele zaal overschouwen en de onderste rij ramen openen om te verluchten. De ramen bovenaan waren vast.
  
  Gotische voorgevel van het voormalig hospitaal (1208) van Brie-Comte-Robert (Fr., Seine et Marne).

• Verwarming. In de ziekenzaal was het veelal vochtig en kil. Ook in de zomer voelen de dikke muren klam aan. Vaak waren er tegen de muren 1 of meer schoorstenen om de grote ruimte wat op te warmen. Bovendien stonden in de middengang, of zelfs bij elk bed, komforen, dat waren ijzeren mini-stoofjes gestookt met gloeiende hout- of turfkolen. Maar die haardvuren en komforen veroorzaakten allemaal samen een aanzienlijke rookontwikkeling, wat de benauwde atmosfeer in de ziekenzaal nog verergerde. 's Nachts werden alle vuren gedoofd en was het in de wintermaanden bijtend koud. De zieken kregen een hoofddoek of slaapmuts om het warm te houden.
• De verlichting van de zaal 's nachts gebeurde met olielampen en met kaarsen op een kandelaar.
• Als versiering werden de binnenmuren beschilderd met fresco's. Voor de verfraaiing van het interieur zorgden ook glas-in-loodramen, vaandels en beeldhouwwerken.

Het 12de-eeuwse hospitaal van Pons (Fr).

Op sommige plaatsen waren de 3 basiscomponenten architectonisch harmonisch met elkaar verbonden: het hospitaal (voor de lichamelijke verzorging), de kapel (voor de geestelijke zorg) en de eet/slaapplaats (voor het op krachten brengen van de gasten) . Een mooi voorbeeld is het 12de-eeuwse Hôpital-Neuf in Pons (Fr., Charente-Maritime), waar het hospitaal verbonden was met de (nu verdwenen) kapel via een overwelfde loopbrug, dwars over de pelgrimsweg.

Het hospitaal van Pradelles (Fr).

In Pradelles (Fr. Haute-Loire) is er een soortgelijke constructie te zien. De straat loopt er onder een hoge doorgangspoort, met aan de ene kant de toegang naar de kapel, en aan de andere kant naar het hospitaal.

de bijgebouwen

Plattegrond van een ziekenzaal (C.) met tal van bijgebouwen eromheen.

Rondom de ziekenzaal van een middeleeuws stadshospitaal waren verscheidene grote en kleine ruimten aangebouwd voor allerlei diensten, het beheer, het personeel, enz. Wat omvatte dit architectetonisch complex?

• aparte kamers voor zwaar zieken en stervenden die continu intensieve zorg nodig hadden, de zogeheten "doothouc", een voor de mannen en een voor de vrouwen.
• een aparte ruimte voor hoogzwangere vrouwen, een mini-materniteit avant la lettre, met speciale badkuip voor de aanstaande moeders en wiegjes voor de pasgeborenen.
• toiletten. De zieken kregen een speciale mantel en schoeisel om er, ook 's nachts, naartoe te gaan.
  
  Een deel van de keuken in het hospitaal van Beaune(Fr).

• de keuken voor de bereiding van het voedsel voor de zieken, de broeders/zusters en het dienstpersoneel.
• de refter(s).
  
  De apotheek in het hospitaal van Beaune(Fr).

• de apotheek.
• een woongedeelte (met slaapzaal, refter, werkplek en infirmerie) voor de zusters en eventueel een tweede voor de broeders.
• kamers voor de hospitaalverantwoordelijke, de kapelaan, hulppersoneel, passanten, bezoekers, enz.
• bureau's voor de boekhouding en de registratie van de gasten,voor het archief en de kostbaarheden van het hospitaal.
• een kleine opslagplaats waarin reizigers en/of zieken bij hun aankomst hun persoonlijke spullen konden deponeren.
• magazijnen met provisiekasten om voedselreserves te bewaren.
• grote zolders om etenswaren, granen, landbouwproducten, hout, enz. te stockeren
  

• kelders om bier en voedingswaren koel te houden.
• een wasplaats, een brouwerij, een slachthuis.
• een reparatieruimte, een atelier voor de timmerman, een weefruimte.
• stallen (voor paarden, koeien, varkens), een kippenhok, een schuur.

Voorgevel van het St.-Janshospitaal (1175) in Angers (Fr).