Algemeen Geschiedenis gasthuizen De eerste christenen (tot de 3de eeuw) In het Oosten (vanaf de 4de eeuw) In het Westen (vanaf de 5de eeuw) De Karolingische Tijd (8ste - 9de eeuw) De 10de eeuw De 11de eeuw De 12de eeuw De 13de eeuw De 14de eeuw De 15de eeuw De 16de eeuw West-Vlaamse gasthuizen Stadshospitalen Organisatie De hiërarchische structuur Het wekelijks kapittel De opname van nieuwe zusters De soorten bewoners Het dagelijks leven Binnenshuis Op de boerderij Op het veld Ambachtelijk werk In het dorp Naar de markt

De Moederkerk. Barberini Exultet Rol, ca. 1087. Vaticaan, Apostolische Bibliotheek.

Het verval in de Kerk (9de-11de eeuw)

Houten romaans kruisbeeld. 11de eeuw. Tongeren, O.L.Vrouwbasiliek

• De bischoppen waren vazallen van de wereldlijke macht. De vorst mengde zich in de benoemingen en liet daarbij zijn persoonlijke voorkeuren gelden in plaats van de religieuze aanleg en competentie van de kandidaten. Zo werden ook onwaardige geestelijken tot bisschop benoemd. Tal van prelaten bekommerden zich nauwelijks om de zielzorg, maar gedroegen zich als heuse edelen: ze richtten toernooien in en trokken zelfs ten oorlog. Hun zucht naar geld en wereldlijke macht was een rampzalig voorbeeld voor geestelijken en leken.
  
  Het tapijt van de schepping. 1100. Gerona (Spanje), kathedraal

• Plaatselijke machthebbers kozen zélf een pastoor of kapelaan voor een kerk of kapel, die ze binnen hun eigen Heerlijkheid hadden opgericht. Geen wonder dat veel van die landelijke geestelijken, door een gemis aan enige opleiding, totaal incompetent en onwetend waren, onder elkaar kibbelden over hun voorrechten en zich weinig of niet bekommerden om hun parochianen. Sommigen gaven publiekelijk aanstoot door een hang naar luxe, gemakzucht of een losbandig leven. Het gebeurde meermaals dat heerszuchtige geestelijken en zelfs leken voor hoge sommen een kerkelijke waardigheid kochten (= simonie) van de vorst, en dan op hun beurt geld eisten voor het toedienen van de sacramenten.
  
  Interieur van de romaanse H.-Magdalenabasiliek in Vézelay
  een halte op de bedevaartsweg naar Compostela

• Op vele plaatsen leden kloosters onder de bemoeienissen van de plaatselijke landheren. In sommige abdijen begonnen de monniken rijker te leven en de kloosterregel te verwaarlozen. Dat leidde tot allerlei wantoestanden: vrouwenkloosters deden soms dienst als opvangcentra voor ongewenste, zwakzinnige of gehandicapte dochters uit adellijke families.
  
  Christus en Zijn apostelen. Marmeren bovendorpel (1020). St.-Génis-des Fontaines, abdijkerk

• Al deze corrupte situaties hadden vanzelfsprekend hun negatieve weerslag op de grote massa. Veel gelovigen waren niet eens op de hoogte van de meest belangrijke waarheden van het christendom, kenden amper een paar gebeden, vereerden met buitensporige ijver de relieken van heiligen, en cultiveerden zelfs resten van oud bijgeloof.
  
  boekdeksel van het Notger-Evangeliarium (11de eeuw). Luik, Curtius museum

• Tot overmaat van ramp was het pausdom, dat tegen al deze misbruiken zou moeten optreden, zélf door verval aangetast. De vorsten oefenden van buiten af een sterke invloed uit op de keuze van een nieuwe paus. Door de scheuring tussen het Westers (Rome) en het Oosters Christendom (Orthodoxen) en door de aanhoudende machtsstrijd met de keizer voor de hoogste macht verloren de opeenvolgende pausen veel van hun aanzien in de Kerk.

het Godsbestand

De Godsvrede verplicht de ridder om de geestelijke te beschermen. Miniatuur, 15de eeuw.
(Chretien de Troyes. Lancelot du Lac. Parijs BN).

Na Karel de Grote versplinterde het uitgestrekte Rijk der Franken in een willekeurige verzameling van heerlijkheden van feodale krijgsheren. De vele privé-oorlogjes waren de oorzaak van aanhoudende onveiligheid voor boeren en handelaren, maar ook voor de geestelijkheid in abdijen en kloosters. In een poging om deze veiligheid te herstellen en om het machtsmisbruik van de feodale heersers in te dijken was in 989, tijdens het Concilie van Charroux (Fr.), voor het eerst de Godsvrede uitgeroepen. De beweging sloeg aan. Ook elders in West-Europa besloot men de vrede af te dwingen met het doel de goederen van de armen en van de Kerk te beschermen.

Edelman wordt tot ridder geslagen en zweert op het evangelie om het Godsbestand na te leven.
Miniatuur, 14de eeuw. Parijs, BN.

In 1027 werd op het Concilie van Elne/Toulouges (Fr.) een tweede stap gezet met de introductie van het Godsbestand. De concilievaders legden het verbod op om de wapens te hanteren tussen woensdagavond en maandagochtend. Tijdens bepaalde perioden van het jaar, zoals de Advent en de Vasten, maar ook op grote kerkelijke feestdagen werden gevechtshandelingen verboden. De wereldlijke heersers vormden vredesmilities die tegen weerspannige vredeschenners ten strijde trokken. Feodale heren die zondigden tegen de Godsvrede of het Godsbestand kregen een kerkelijke straf opgelegd: ze moesten op bedevaart gaan, mee betalen aan de bouw van een kerk of gasthuis langs een pelgrimsweg, de pelgrims helpen beschermen. Ze konden zelfs een excommunicatie (= uitstoting uit de kerkgemeenschap) of een interdict (= verbod op het ontvangen van de sacramenten) oplopen.

De Gregoriaanse Hervorming

Paus Gregorius VII. Miniatuur. Prekenboek, 12de eeuw.

Na twee eeuwen van crisis en verval tekende zich vanaf ca. 1049 een grote herstelbeweging af in de Kerk. Ze werd de Gregoriaanse Hervorming genoemd, naar Gregorius VII (paus van 1073 tot 1085), één van de drijvende krachten achter deze hervorming, die nog lang na diens dood, tot rond 1122, bleef doorwerken. In 1074/75 riep Gregorius een concilie bijeen in het paleis van Lateranen.

De eerste regels van de "Dictatus papae" (1075) van paus Gregorius VII

Een uiterst belangrijke beslissing was de verordening "Dictatus papae", waardoor alleen de paus bisschoppen kon benoemen, afzetten of van bisdom doen veranderen. In 1059 verleende Nicolaas II aan het college van kardinalen, met uitsluiting van alle anderen, het exclusieve recht om een nieuwe paus te kiezen. De paus verwierf zo het hoogste gezag binnen Kerk en maatschappij, hij plaatste zich boven de bisschoppen en boven het canoniek recht.

Koning Hendrik IV (midden) vraagt voorspraak van abt Hugo van Cluny (links)
en gravin Mathilde van Toscane (rechts) voor pauselijke kwijtschelding
van de kerkban. Miniatuur, ca. 1115. Vaticaan. Apostolische Bibliotheek.

Het ontbreken van een sterk centraal gezag, bood Gregorius VII de mogelijkheid om de vroegere pauselijke autoriteit te herstellen en zich op te werpen als de beschermer van de maatschappelijke rust en vrede. Hij stelde zich zelfs boven de wereldlijke heersers. Zo excommuniceerde hij de Duitse koning Hendrik IV, die in 1077 op driedaagse boetetocht ging naar Canossa, om alsnog dispensatie te krijgen van deze zwaarste kerkelijke straf. Gregorius VII verplichtte overigens alle nieuwe bisschoppen om zich in Rome te melden om er het pallium (= de ceremoniële sjaal), van hem in ontvangst te nemen en niet van de keizer.

Keizer Otto III op zijn troon. Reichenau, ca.1000 (München, Staatsbibl.)

In deze periode trad de paus - met vrij groot succes - streng op tegen

• simonie (= het verkopen van geestelijke zaken in het algemeen, en van wijdingen of geestelijke ambten in het bijzonder).
• nicolaïsme (= de lakse houding van veel gehuwde of samenwonende geestelijken tegenover het priestercelibaat). De Kerk besteeddde grotere aandacht aan de opleiding van de geestelijkheid en legde het verplicht ambtscelibaat op voor priesters.
  
  De Middeleeuwse samenleving. De paus centraal bovenaan, de keizer (rechts), een trapje lager

• lekeninvestituur (= medezeggenschap of voogdij van wereldijke machthebbers bij de benoeming van hogere geestelijken, zoals bisschoppen, abten en abdissen). De kerkhiërarchie zorgde ervoor dat ze zélf onafhankelijk geestelijken kon benoemen, zonder inmenging van leken. Gregorius VII bepaalde dat pausen van een hogere orde waren dan koningen en keizers, wat inhield dat zij deze lager geplaatsten ook moesten kunnen afzetten.

Cluny: hervorming van het kloosterleven

Reconstructie-tekening van de Benedictijnen-abdij van Cluny.

De benediktijnerabdij van Cluny (Bourgondië, Fr.), in 910 gesticht door hertog Willem I van Aquitanië, vormde tussen 1000 en 1200 het middelpunt van een machtige hervormingsbeweging in het kloosterleven in héél Westelijk Europa, met grote invloed op het kerkelijke, religieuze, culturele, artistieke en politieke leven. De stichtingsakte bepaalde dat het klooster exempt was, d.w.z. onder het directe gezag stond van de paus. De monniken mochten zélf een nieuwe abt te kiezen. De abdij van Cluny was zelfstandig, zonder inmenging van de plaatselijke wereldlijke en kerkelijke machthebbers.

Cluny ging terug naar de wortels van het spirituele en monachale leven. Zo moesten de monniken de klok rond deelnemen aan het gezamelijk koorgebed. Deze stricte observantie van de regel van de H. Benedictus, die veel nadruk legde op ascese en innerlijke geloofsbeleving, sloeg aan. De adel profiteerde door de monniken voor hen te laten bidden en de gelovigen die terug wilden naar een sober ascetisch kloosterleven vonden hier een ingang. Cluny stond in groot contrast met vele andere kloosters, die ten prooi waren gevallen aan decadentie.

Paus Urbanus II wijdt in 1095 de abdij van Cluny II in. Miniatuur, 13de eeuw. Parijs, BN.

Andere doelstellingen van de hervorming van Cluny waren

• de algemene invoering van de 3 kloostergeloften van gehoorzaamheid, maagdelijkheid en armoede.
• het herstel van de verhouding tussen (verzwakte) Kerk en de (heerszuchtig geworden) burgerlijke overheid.
• het optreden tegen de willekeur en inmenging van de vorsten.
• de bescherming van het christelijke westen tegen indringers. Paus Urbanus II (vanaf 1078), een ex-Cluniacenzer monnik, riep op tot de eerste kruistocht en steunde ook de Reconquista (= herovering van Spanje op de moslim-bezetter).
• de zorg voor de armen. Abt Odo van Cluny vaardigde uit dat armen, vreemdelingen, pelgrims en zieken in elke abdij een onderkomen moesten kunnen vinden, in een gastenruimte die speciaal voor hen was voorbehouden.

Luchtopname van de kruisgang in het benedictijnerklooster van Montmajour bij Arles (Fr.)

De vernieuwende invloed van Cluny was des te ingrijpender omdat de abdij, tussen 910 en 1150, onder leiding stond van een aantal uitzonderlijk bekwame abten, zoals Odo (927-942), Odilo (992-1048) en Hugo (1024-1109). Zij stichtten vele nieuwe dochterkloosters en talrijke bestaande kloosters stelden zich onder hun directe autoriteit. Op het einde van de 11de eeuw bereikte Cluny het hoogtepunt van zijn macht: in héél Westelijk Europa namen méér dan 1200 abdijen, kloosters en priorijen de leefregel van Cluny als leidraad over, zonder daarom ook automatisch het gezag van de abt van Cluny te erkennen.

Opbloei van de gasthuizen

Een oud gasthuis met kapel vlakbij het Franse dorpje Lys-Saint-Georges (Dép. Indre)

Na een duistere periode van invasies en van verval in Kerk en maatschappij kwam vanaf de 2de helft van de 11de eeuw het hospitaalwezen weer op gang, dank zij enkele ingrijpende hervomingsbewegingen (Gregoriaanse Hervorming, de Godsvrede, de Benedictijnen van Cluny). Volgens de bekende historicus Félix Dupanloup kan men zelfs spreken van een ware "explosion de charité", een bloeiperiode van de liefdadigheid, die een hoogtepunt zal bereiken in de 12de eeuw en nog zal doorgaan tijdens de 13de eeuw. Er werden steeds meer nieuwe gasthuizen en hospitalen gesticht voor alle soorten van noodlijdenden.

Leprozen kloppen aan voor een aalmoes bij een gasthuis. Miniatuur, 13de eeuw. Vincent de Beauvais. Parijs, BN

Door de groeiende mobiliteit in de samenleving nam de behoefte toe aan opvangmogelijkheden voor bedevaarders, kruistochters, handelaars, zwervers, gelegenheidsreizigers enz. De gegoeden vonden onderdak in herbergen en logementen, die soms een kwalijke reputatie habben. Maar arme bedevaarders konden nergens terecht. Zo ontstond langs alle grote verbindingswegen en bedevaartsroutes een netwerk van gasthuizen (= hospitalen), waar de behoeftige pelgrims tijdelijk kosteloos eten en logies kregen, en waar ze werden behoed tegen de nachtelijke gevaren en tegen de losbandigheid in de taveernen. Het Gasthuis ten Bunderen in Moorslede was een van die vele "refuges" die zich ontfermden over de "passsanten".

Tafereel in het Parijse stadshospitaal voor zieken

Merkwaardig is wel dat de overgrote meerderheid van die gasthuizen voor pelgrims her en der tot stand kwam buiten de Kerk en de clerus om. Het waren wereldlijke overheden (feodale vorsten, hertogen, plaatselijke heren), of ook nog rijke particulieren enz. die de nodige financiële middelen, grond of woonst ter beschikking stellen voor de opvang van bedevaarders en zieken. Om hun caritatief werk te kunnen doen kregen de bewoners van gasthuizen allerlei privilegies. Ze beschikten over een vrij grote bewegingsvrijheid. De kerkelijke en wereldlijke instanties mengden zich nauwelijks in de gang van zaken of in het dagelijks bestuur.

een werk van barmhartigheid: de hongerigen spijzen

Kenmerkend was dat de gasthuizen werden gerund door "mensen van goeden wille", godvruchtige vrouwen en/of mannen. Deze vrijwilligers vormden een soort van semi-religieuze hospitaliere gemeenschap, zonder formele kloosterregel, maar die leefde volgens de evangelische raden van zuiverheid, armoede en gehoorzaamheid. Ze kozen voor een combinatie van vrome levenswandel ("vita apostolica") en christelijke naastenliefde ("caritas"). Het verzorgen, het geven van onderdak en mondvoorraad aan voorbijtrekkende pelgrims was de vanzelfsprekende uitdrukking van die liefde voor de medemens, van de christelijke deugd van gastvrijheid ("de vreemdelingen herbergen"), één van de 7 werken van barmhartigheid.

Gasthuizen (gemerkt met geel driehoekje) in het huidig West-Vlaanderen.