Dormitio Mariae. Mozaïek, 14de eeuw. Constantinopel, Chora kerk

Dit oosters motief van de dood/het ontslapen van Maria zal pas vanaf de Middeleeuwen in de christelijke beeldende kunsten van het Westen worden overgenomen.

het overlijden van Maria. Joos van Cleve, 1520. Munchen, Alte Pinakothek.

In de beeldende kunsten van de oosterse christelijke kerken is er niets te merken van een lichamelijke tenhemelopneming, wél van een zogeheten "assumptio animae", de opneming in de hemelse heerlijkheid van de ziel van de overleden Maria.

Het inslapen van Maria. Ivoor, einde 10de eeuw. Parijs, Musée Cluny

Achter het bed zien we vaak Christus staan, omring door een amandelnootvormige stralenkrans (= mandorla), met in Zijn armen een pasgeborene, in doeken gewikkeld, die de ziel van Maria moet voorstellen. Deze kleine "mummie" staat hier symbool voor het begin van een nieuw eeuwig leven van de Moeder Gods.

de graflegging

graflegging van Maria. Onbekende beeldhouwer, 1540. Solesmes, de St.-Pierre abdijkerk

In allerlei apocriefe verhalen en legenden vanaf de 4de eeuw staat te lezen dat de apostelen, na Maria's dood boven op de Sionsberg bij Jeruzalem, haar lichaam overbrachten naar een graftombe in de Kidronvallei, aan de voet van de Olijfberg, naast de Hof van Getsemane. Die graflegging van Maria komt hier en daar terug in de beeldende kunst, en vertoont iconografisch gelijkenis met de afbeelding van Jezus' graflegging, na zijn kruisdood op Golgotha. Maar er zijn ook voorstellingen waarop de apostelen Maria's lichaam in het graf leggen, terwijl Christus tegelijkertijd haar ziel in Zijn armen houdt (= assumptio animae).

de opneming ten hemel

Maria's Tenhemelopneming. Fresco. Correggio, 1526. Parma, Dom

De voorstelling van Maria's lichamelijke opname ten hemel werd in de Westerse kunst erg populair vanaf de 13de eeuw. In tal van afbeeldingen was er een direct ingrijpen zichtbaar van Christus, die Maria zélf hemelwaarts voert. Maria werd daarbij soms voorgesteld als een orante, met beide armen omhoog geheven in gebed, terwijl de hand van God (of Christus) haar bij de pols(en) vastneemt. Er zijn ook varianten waarop Christus vanuit de hemel nederdaalt en het ontzielde lichaam van Maria, dat op het sterfbed of in een graf ligt, in Zijn armen sluit en haar uit het graf naar boven draagt.

Tenhemelopneming van Maria. P.P. Rubens, 1612.

Meestal wordt de H. Maagd, de handen gevouwen in gebed, triomfantelijk omhoog gedragen door een zwerm engelen, met boven haar hoofd de 3 personen van de Drieëenheid. Tot het einde van de de 15de eeuw zweeft ze in een ovale of ellipsvormige stralenkrans (= aureool of mandorla).

Tenhemelopneming. Ph. de Champaigne, 17de e. Cherbourg, Mus. Th.-Henry

Vanaf de 16de eeuw wordt de stralenkrans dikwijls vervangen door wolken en stellen de kunstenaars Maria bij voorkeur in extase voor, met gespreide armen en met de blik ten hemel gericht. Maria staat ofwel rechtop ofwel is ze gezeten op een troon, met een maansikkel eronder, zoals beschreven in het visioen van de apostel Johannes in de Apocalyps.

Maria overhandigt haar lendengordel aan Thomas. Granacci Francesco, 1517.
(Sarasota, Ringling Museum)

Op sommige voorstellingen van de Tenhemelopneming - vooral in Italië - geeft de opstijgende Maria haar gordelriem aan de apostel Thomas, die samen met de andere leerlingen beneden bij het sterfbed of het lege graf staat. Volgens vroeg-christelijke apocriefe verhalen zou Maria, tijdens haat vlucht naar de hemel, haar gordel hebben toegeworpen naar de apostel Thomas, die gedragen door een wolk onderweg was naar Jeruzalem om aanwezig te zijn bij de dood van de H. Maagd, maar helaas op zijn bestemming kwam omdat hij van héél ver (Indië) moest komen.

Maria in extase. Nicolas Poussin, 1650. Parijs, Louvre

Soms wordt Maria getoond alsof ze zélf, op eigen krachten dus, zoals Jezus tijdens zijn Hemelvaart, ten hemel stijgt, letterlijk dus als Maria-Hemelvaart, zoals het jaarlijkse feest op 15 augustus in de volksmond nog steeds wordt genoemd.

Assumptio Mariae. B. Murillo, 1678. Madrid, Prado

Sommige voorstellingen van de tenhelemopneming lijken héél sterk op de latere uitbeeldingen van de Onbevlekte Ontvangenis van de Maagd Maria. Die parallel is duidelijk merkbaar wanneer Maria wordt getoond als jonge vrouw met gevouwen handen, zonder engelen errond of als de Hemelse Vrouw, staande op de maansikkel, uit de Apocalyps van Johannes,

combinatie van 2 taferelen (sterfbed/graf - tenhemelopneming

lege graf en tenhemelopneming. Anthonis Sallaert, 1620. privé-verzameling

In de Middeleeuwen, vooral vanaf de 16de eeuw, worden in de christelijke kunst vaak twee taferelen simultaan getoond: De voorstelling is ingedeeld in twee horizontale zones.

• bovenaan het "hemelse" gedeelte, met de eigenlijke tenhemelopneming, waarbij Maria zweeft boven haar lege graf, of sterfbed.
  
  dood en tenhemelopneming. Nicola Filotesio, 1515. Rome, Musei Capitolini

• onderaan het "aardse" gedeelte, met de apostelen, verzameld rond Maria's lege graf, waarin zich lijkdoeken en bloeiende rozen bevinden. Met verbazing kijken ze omhoog naar de opstijgende Moeder Gods, zoals ze dat ook doen op de afbeeldingen van Jezus' Hemelvaart.

de kroning in de hemel

de kroning van Maria. A. Dürer, 1508. Heller-altaar. Frankfurt, Städelsches Kunstinstitut

De voorstelling van de tenhemelopneming is vaak verbonden met het motief van de kroning van Maria. In de tradtie van de Kerk is de kroning een logisch gevolg van de tenhemelopneming, de ultieme verheerlijing van Maria, de moeder van Gods Zoon, als koningin van hemel en aarde. De kroning is trouwens het 5de en laatste glorievol mysterie van de rozenkrans, als bekroning van het 4de glorievol geheim van de tenhemelopneming.

de kroning van Maria. El Greco, 1591. Madrid, Prado

In de christelijike kunst zit Maria zit als koningin naast haar koninklijke bruidegom, Christus koning, op zijn hemelse troon. Het gaat pas om een echte kroning van Maria als deze gebeurd door Christus, God de Vader of de H. Drievuldigheid. Soms zweven er engelen naast of boven Maria, die een kroon boven haar hoofd vasthouden, maar dat is géén kroningsmotief.

de kroning van Maria. Raffael, 1503. Vaticaan, Pinacotheek