Inleiding Oude Heirweg 1. Het verdwenen Gasthuis ten Bunderen 2. De Oude Heirweg Breulstraat 3. De Bunderkruishoeve 6de Jagersstraat 4. Het verdwenen 19de-eeuws moederklooster Iepersestraat Stationsstraat 5. De St.-Achariushoek 6. De directeurswoning 7. Het 20ste-eeuws hoofdklooster Ten Bunderen 8. De kleuter- en basisschool Centrum 9. Het kasteel van de heerlijkheid Moorslede 10. De parochiekerk St.-Martinus 11. Het teruggevonden Mariabeeld 12. Het standbeeld van Pater Lievens P. Lievensstraat 13. Het St.-Elisabeth hospitaal 14. Het voormalig Klein College 15. Het kerkhof Knaagreepstraat Tuimelare

De etappe van de Stationsstraat naar de hoek van de Dadizeelsestraat en de Kasteelhofstraat
is geel ingekleurd. De rode stip toont de plaats van het vroegere kasteelhof (© Google Maps).

Langs deze Kasteelhofstraat stond ooit het kasteel van de Heer van Moorslede (© Google Street View). Vanaf de Stationstraat gaat het verder richting het centrum van Moorslede. Aan het rond punt de eerste afslag rechts nemen, de Dadizeelsestraat. Na zo'n 100 meter stappen komen we bij een kruispunt, en houden daar even halt. Langs de Kasteelhofstraat stond, vanaf de Middeleeuwen, het kasteel van de heerlijkheid Moorslede. Vanaf circa 1700 bleef hiervan enkel een kasteelhoeve over, op de hoek van de Kasteeelhofstraat en de Dadizeelsestraat, aan de rechterkant.

9. HET KASTEEL VAN DE HEERLIJKHEID MOORSLEDE

Wat was een middeleeuwse heerlijkheid?

Schematische voorstelling van de middeleeuwse feodale samenleving

Tijdens de Middeleeuwen vormde een heerlijkheid het basis-onderdeel van het leenroerig stelsel. De feodale samenleving was in Vlaanderen, zoals elders in westelijk Europa, trapsgewijs opgebouwd, met een streng hiërarchische machtsstructuur. Deze piramidale opbouw van de middeleeuwse maatschappij was nog het best vergelijkbaar met die van de RK-Kerk nu. Hét bindmiddel van het leenstelsel was de sterke band tussen de leenheer en de leenman (= vazal), met wederzijdse rechten en plichten.

Een vazal legt de eed van trouw af in de handen van de heer.

Bovenaan de gezagspiramide stond de opperste leenheer, meestal de keizer of koning. Onder hem diens leenmannen, ook wel kroonvazallen genoemd: graven, markgraven, hertogen en soms ook bisschoppen. De vazallen hadden op hun beurt zélf ook eigen achtervazallen (plaatselijke edelen, kasteelheren). Van die achterleenmannen hingen weer andere leenmannen af, die zelf géén vazallen onder zich hadden. Helemaal onderaan de gezagspiramide bevond zich de grote massa van horigen en lijfeigenen.

kaart van Vlaanderen, Mercator, 1602

In Vlaanderen was de graaf, die resideerde in zijn in zijn burcht in Brugge, de centrale figuur waarrond het hele leenroerig stelsel in onze streken draaide. Het graafschap was opgedeeld in een aantal "kasselrijen" (o.m. Ieper), met elk een burggraaf ("castellanus" in het Latijn) aan het hoofd. Sommige kasselrijen werden verder onderverdeeld in "ambachten" (bijv. Oost-Ieper-Ambacht).

Zaalhof van de kasselrij Ieper. J. Blaeu. Kaart, Kasselrij Ieper (detail), 1641.

De burggraaf van de kasselrij van Ieper hing, als leenman, af van de graaf van Vlaanderen. Tegelijk was de burggraaf de leenheer van een groot aantal lokale bestuursvormen, de zogeheten heerlijkheden. De heerlijkheid van Moorslede behoorde, vanaf de 14de eeuw, bestuurlijk en fiscaal tot de kasselrij Ieper (Oost-Ieper-Ambacht). De heer van Moorslede zetelde dan ook in de Kasselrij, in het Zaalhof van Ieper.

Reconstructie-tekening van een middeleeuwse heerlijkheid.

Een heerlijkheid ("dominium" in het Latijn, waarvan het woord "domein" is afgeleid) was de eigendom van een heer ("dominus" in het Latijn). De Heer had een aantal feodale rechten en plichten tegenover de bewoners van zijn territorium. Binnen zijn domein gedroeg de heer van Moorslede zich als zelfstandige heerser en oefende er de hogere, middelbare en lagere rechtsmacht uit over zijn onderdanen. Maar terzelvertijd had hij - als vazal - bepaalde verplichtingen tegenover zijn hogergeplaatste leenheer, de burggraaf van Ieper. Deze laatste moest zélf dan weer - als vazal - verantwoording afleggen tegenover zijn hogergeplaatste leenheer, nl. de graaf van Vlaanderen.

Geschiedenis van de heerlijkheid Moorslede.

Reconstructie-tekening van een Vlaams dorp in de 11de eeuw.

De oudste schriftelijk bewaard gebleven vermelding van Moorslede (toen "Morcelede" geheten) dateert van 1085. Een kleine eeuw later, in een oorkonde van 1151, was er voor het eerst sprake van een heerlijkheid Moorslede en van een heer van Moorslede. Het ging om een zekere Henricus I, dapifer (= Latijnse naam voor hoge functionaris) van Morselede. Een dapifer, ook "seneschalk" genoemd, was namens de graaf van Vlaanderen belast met het financieel beheer (= het innen van belastingen) en bevoegd voor militaire en juridische aangelegenheden (bijv. de grafelijke rechtspraak).

Dorp met domein van een heerlijkheid. (S. Marmion, miniatuur, 1470.
Londen, British Library).

De heer van Moorslede (later bijgestaan door een baljuw, d.i. een soort politiecommissaris), beheerde binnen zijn heerlijkheid een groot aantal gronden(=achterlenen), tot zelfs in Nieuwkerke en Ardooie. In totaal was hij in het bezit van zowat 125 ha., dat is 1/23ste van het Moorslede van vóór de gemeentefusies van 1977. Een deel van zijn gronden gaf de heer in leen. Een ander deel gaf hij uit tegen een jaarlijkse rente ("cijns"). Voor de inning van deze renten stelde de heer een schepenbank samen.

Zegels met het wapenschild van de heer van Moorslede.

Aanvankelijk waren de heren van Moorslede tegelijk heren van Moorsele. Pas in de 14de eeuw ging de heerlijkheid Moorsele over naar de familie van der Gracht. Dat de heren van Moorslede niet geheel onbelangrijk waren blijkt uit talrijke historische bronnen. Een zekere heer Gilles van Morslede zou in 1302, mét zijn gevolg én met succes, hebben meegevochten tegen het Franse leger in de historische Guldensporenslag te Kortrijk.

Rond 1451 verkocht de toenmalige heer Eulard zijn heerlijkheid Moorslede aan Josse van der Poorter (ofwel 'de la Porte d'Espierres'), baljuw van de kasselrij Ieper en lid van de Raad van Vlaanderen. Omstreeks het jaar 1700 kwam de heerlijkheid Moorslede in handen van Ferdinand of Adrianus de Croix, heer van Dadizele.

Waar bevond zich de burcht van de heer van Moorslede?

Het kasteel van de heerlijkheid van Moorslede, met rechtsonder de toren van
de St.-Martinuskerk. (Sanderus, "Flandria Illustrata", 1641. Detail van de kaart
"Casselrie van Ypre", J. Blaeu).

In 1617 werd de residentie van de heer verbouwd tot een klein versterkt kasteel, het zogeheten "'sHeerenhuis". Dit kasteel van Moorslede, met een walgracht en een ophaalbrug, wordt voor het eerst afgebeeld in "Flandria Illustrata" (1641), een atlas waarin kanunnik Antonius Sanderus een historiografisch en cartografische beschrijving biedt van steden en dorpen in Vlaanderen. Het kasteel stond ten westen van de parochiekerk St.-Martinus, aan de huidige Kasteelstraat. Of het kasteel precies op dezelfde plaats stond als de vroegere burcht, die dateerde van de 13de eeuw, is niet met zekerheid te zeggen, bij gebrek aan sluitend archeologisch en historisch bewijsmateriaal.

De gele pijl duidt de plaats aan van het kasteel van Moorslede (Uitsnede van de topografische
Ferraris-kaart, 1771-'78. © KBR)

Rond 1700 al liet de nieuwe eigenaar, de heer van Dadizele, meteen de omwalling van het kasteel helemaal dempen en herleidde het tot een grote pachthoeve, het zogeheten "Kasteelhof". Bij het begin van de 19de eeuw is de geografische ligging van dit "Kasteelhof" duidelijk te zien op kadasterkaarten, nl. rechts op de hoek van de Kasteelstraat en de Dadizeelsestraat.

Het kasteelhof op de hoek van de Kasteelstraat, vóór Wereldoorlog I.

Het kasteelhof op de hoek van de Kasteelstraat, tijdens WO I (Duitse Feldpostkarte).

Ook op prentbriefkaarten van het begin van de 20ste eeuw staat het Kasteelhof afgebeeld, op dezelfde locatie.

Het kasteelhof, herschapen in een ruïne na Wereldoorlog I.

Tijdens Wereldoorlog I (1914-'18) werd het gebouw totaal verwoest en nadien niet meer heropgetrokken.

De huidige kasteelhoeve in de Iepersestraat, gebouwd in 1920-21.

Wel werd, in de jaren 1920-'21, een "kasteelhoeve" wederopgebouwd op een andere plaats verderweg, in de Iepersestraat. Ze omvat nu een riant boerenhuis met een schuur en stallingen rondom een binnentuin.

Was de heer van Moorslede de stichter van het Gasthuis Ten Bunderen?

Oorkonde (1269) met de oudste vermelding van de naam van het Gasthuis. Links op
de 6de regel staat "hospitale de bunra" (Brugge, Groot Seminarie, Archief).

Een oorkonde van 7 april 1269 bevat het testament op perkament van een zekere priester David uit Lissewege. Daarin lezen we, bij het begin van de 6de regel, de Latijnse woorden: "hospitale de bunra culturam unam", d.w.z. dat één "cultura" (= akker, kouter) werd overgemaakt aan het hospitaal (= gasthuis) "de Bunra". Was dit een verwijzing naar het "Gasthuis Ten Bunderen" in Moorslede - toen in de Middeleeuwen ver verwijderd van Lissewege? De kans is groot, want er is geen enkel ander "hospitaal de bunra" bekend in onze streken. Maar 100% zekerheid is er niet.

"Circa an[no] D[omi]ni MCCLXIX fundari coepi" (Latijn voor "omstreeks het jaar des
Heren 1269 ben ik gesticht") staat gebeiteld, links boven de ingangspoort
van het in 1923 herbouwde klooster van ten Bunderen in Moorslede

Links boven de ingangspoort van het in 1923 gebouwde moederklooster in de Stationsstraat, de volgende tekst gebeiteld: "Circa an[no] D[omi]ni MCCLXIX fundari coepi" (Latijn voor "OMSTREEKS het jaar des Heren 1269 ben ik gesticht"). De Congregatie van de Zusters van Ten Bunderen beschouwt 1269 daarom als het "officieuze", niet het officiëel stichtingsjaar van het verdwenen middeleeuwse Gasthuis ten Bunderen.

Er zijn ernstige aanwijzingen - maar géén 100% sluitende bewijzen - dat de toenmalige feodale heer van Moorslede, Walter II (1233-1268) ofwel zijn oudste zoon en opvolger Hendrik IV (1268-ca. 1304), een van zijn leengronden, "de Bunra", en mogelijk (een deel van) het "startkapitaal" schonk aan het passantenhuis van Ten Bunderen.

In latere schiftelijke bronnen wordt de heer van Moorslede omschreven of verondersteld als de eigenlijke stichter van het Gasthuis in de 13de eeuw.

• Het oudste en dus écht historisch betrouwbare document dateert van 1408 (bewaard in het klooster van Ten Bunderen in Ieper tot 1783), en verwijst naar een gebeurtenis van 1299. De priores van het "Gasthuis Ten Bunderen" had een gerechtelijk conflict met Hendrik IV, heer van Moorslede. Als leenheer (en stichter?) eiste deze laatste het aan hem voorbehouden recht op dat de zusters - als leenvrouwen - hem jaarlijks de kloosterrekeningen voorlegden en hem zijn toestemming vroegen om een nieuwe medezuster te aanvaarden. De priorin weigerde deze prerogatieven te erkennen. Hendrik IV dreigde ermee beslag te leggen op zijn in leen gegeven stuk grond in Moorslede.
  
  Zegel van graaf Gwijde van Dampierre, scheidsrechter
  in het geschil tussen het Gasthuis en de heer van Moorslede

  Op 27 juli kwam de Graaf van Vlaanderen, Gwijde van Dampierre, tussenbeide en stelde Hendrik IV in het gelijk, maar de zusters behielden de grond in leen. Ook later waren er opnieuw aanvaringen, bijv. in 1370 tussen het Gasthuis en Wouter, de Heer van Moorslede, over de aanvaarding van nieuwe kandidaten in het hospitaal. Vast staat dat vanaf 1512 de priorin, zoals in 1299 afgesproken, op geregelde tijden, de rekeningen voorlegde aan haar leenheer, de heer van Moorslede!

• In zijn boek "Geschiedenis van Moorslede" haalt Medard Van den Weghe een "akte van verheffinghe" aan (1390), waarin de eigendommen worden opgesomd van heer Walter II, o.m. zijn heerlijkheid te Moorslede: "item ene steide (= kasteel), die men heet Bunre". ALS de naam van het klooster inderdaad werd afgeleid van de naam van het kasteel, dan is het nagenoeg zeker dat de Heer van Moorslede een stuk grond in leen gaf of schonk voor het gasthuis én zo de stichter (of minstens de schenker) ervan was. Maar deze stelling is niet waterdicht.
  
  Fragment uit een handschrift van 1674 (Kasteel van Rumbeke)

• In 1674 maakte een lid van de ridderorde van Malta bij de Bunderzusters aanspraak op de onroerende eigendommen van het middeleeuws Gasthuis in Moorslede. De burgemeester, de schepenen plus de kerk- en dismeester van Moorslede verklaarden in een notariële akte dat de "stichter (fundateur)" van het Gasthuis Ten Bunderen, de heer van Moorslede, al deze goederen heeft gegeven aan de religieuzen, op voorwaarde dat ze zijn rechten op "patroonschap" als leenheer blijven respecteren. In de notariële akte (bewaard in het kasteel van Rumbeke) staat letterlijk dat "men van alle tijden den voorn (= voornoemde) heere van Morselede ghehouden heeft voor fundateur, Tuteur en Gouverneur Supreme van goederen temporele 't voors (= bovenstaande) Godtshuys in Morselede competerende (= toebehorende)".

Samenvattend kunnen we uit de schaarse beschikbare documenten afleiden dat het Gasthuis Ten Bunderen wellicht al bestond in 1269, en zeker in 1299. Het werd gebouwd op een achterleengrond "de Bunra", naar alle waarschijnlijkheid geschonken door te toenmalige heer van Moorslede, de vermoedelijke stichter dus van het Gasthuis.

Reconstructie-tekening van het kasteel van Moorslede in 1641 (Ludo Hameeuw).