palmtakken

Naar die insigne werd de middeleeuwse Jeruzalem-vaarder een palmdrager genoemd, in het Latijn "palmierus", in het middelnederlands "palmenare" en in het oudfrans "paulmier". Hij droeg die palmtak op de rug, tussen de twee schouders. De palmtak kwam uit de palmenrijke oase van Jericho, de zogeheten "tuin van Abraham". Vanaf de 12de eeuw kon men die palmtak ook kopen op de markt van Jeruzalem en moest men niet helemaal naar Jericho.

Op sommige plaatsen stapten de teruggekeerde "pilgrems van Jerusalem" mét hun palmtak, samen met de andere leden van de broederschap, in de Palmzondag- processie. Zij hadden het voorrecht om het houten beeld van Jezus, gezeten op zijn ezel, voort te trekken. In Brugge namen ze deel aan de H. Bloedprocessie.

ampullen

Vanaf het einde van de 11de eeuw brachten de middeleeuwse pelgims kleine ampullen mee uit het H. Land als gewijd aandenken. Die ampullen waren niet zo nieuw, want ze bestonden al in de laat-antieke Romeinse en in de vroeg-christelijke periode. Gemaakt in aardewerk, in glas of in goedkoop metaal hadden de ampullen meestal een ronde bolle buik aan één of aan beide zijden, maar ook wel eens de vorm van een St.-Jacobsschelp (het symbool van de bedevaarten naar Compostella, maar vlug het zinnebeeld van alle middeleeuwse pegrimages). Ze vertoonden vaak decoratieve patronen, heraldische motieven of een schelpdecoratie, en eventueel de plaatsnaam erin gegrift van het pelgrimsoord. Bovenaan was er een vaasvormige uitstulping of langere hals met sluitdop. Ook flesjes in glas of in aardewerk werden in omloop gebracht als ampullen.

De ampullen uit het H. Land waren gevuld met een of andere gewijde vloeistof, zoals

• water uit de rivier de Jordaan, getapt op de plaats waar Jezus werd gedoopt, dat erg in trek was.
• water uit een of andere heilige bron.
• olie uit lampen, die brandden bij het H. Graf van Jezus in Jeruzalem of bij andere graven.
• olie die gevloeid was uit de relieken van heiligen (bijv. uit het graf van de H. Catharina in het klooster aan de voet van de Sinaiberg) of dat gesijpeld was uit de graftombe van een heilige (bijv. uit die van St.-Nicolaas in het Italiaanse Bari)
• bloed van een heilige, eindeloos door de jaren heen aangelengd met water (bijv. van de H. Thomas Becket in Caterbury)

ampullen uit het H. Land. 6de eeuw. Monza (Italië), Dom, schatkamer.

Een ampul had iets sacraals en een toegevoegde waarde tegenover een insigne, omdat ze tastbaar en werkelijk materiaal uit de bedevaartsplaats bevatte. In feite was ze een kleine reliekhouders voor de niet-bemiddelde pelgrims. Niet verwonderlijk dat men men ze goed verborgen onder of juist goed zichtbaar over de kleding droe, als een amulet om de nek gehangen. Het moest de drager een veilige terugtocht verzekeren en bescherming bieden tegen ziekten en andere nare zaken die hem tijdens de reis (en daarna) konden overkomen. Eenmaal thuis werd de vloeistof in de ampullen niet per se zorgvuldig bewaard. Integendeel. Vanuit een sterk geloof in de geneeskrachtige en helende werking ervan, werd de inhoud gewoon opgebruikt tegen de meest uiteenlopende kwalen, en als afweermiddel tegen duivels, heksen en tovenaars. De vloeistof werd zelfs gedronken als medicijn, of als lotion op de zieke huid gesmeerd.

kruis-insignes

Kruis van Jeruzalem. Pelgrimsinsigne. 2de helft 15de of begin 16de eeuw.
Parijs, Mus. Nat. du Moyen-Age

Vanaf de late Middeleeuwen droegen de Jeruzalemvaarders op hun hoed of mantel vaak een insigne, in tin-lood of in perkament, met de elementaire uitbeelding van de Calvarieberg. Soms was de insigne niet veel meer dan een metalen kruisje (in de vorm van een Latijns kruis of een kruis in krukvorm). Het kruis - waaraan Jezus stierf op Golgotha - was voor de christelijke pelgrims naar het H. Land hét symbool bij uitstek van de overwinning op de dood, van verlossing en van eeuwig leven. In de kunst van het Heilige Land werd het kruis een van de belangrijkste symbolen. Het kruis kon ook zijn aangebracht op sieraden, ringen, haldsbanden, amuletten enz.

kleine iconen

icoon met Kristus als Pantokrator (Grieks voor "alles-overheerser").

Kleine iconen, meegenomen uit het Heilige Land, hadden vaak de status van relieken. Centra van productie van deze iconen waren er in Tripoli en Aleppo, waar de Griekse invloed duidelijk merkwaar is. Speciaal zijn de iconen geschilderd op doek, waarop een kaart is afgebeeld met de religieuze blikvangers in Palestina. Thuis werden ze door de pelgrims aan de muur gehangen en vormden zo een dierbare herinnering van hun bezoek aan de heilige plaatsen, en tegelijk vervulden ze een didactische rol.

materiële souvenirs

• zand uit de woestijn waar Jezus 40 dagen vastte, of van bij de berg Sinaï.
• stof van op het graf van een heilige.
• een brokje aarde van de plaats waar een bijbels personnage ooit verbleef. Soms een ronde plak aarde van het H. Land, met vrome taferelen erin geprent.

  een passiebloem

  een roos van Jericho

• planten, bijv. een passiebloem ofwel een roos van Jericho (opstandingsplant genoemd).
• een stuk steen van bij een heiligdom, bijv. van op de Olijfberg. Men schrok zelfs niet terug voor diefstal. Een augustijnermonnik Jacobo da Verona bracht in 1335 materiaal mee naar Palestina om doodleuk een stuk van de H. Grafkerk te kappen, en in andere heiligdommen een stuk zuil of een steen te verduisteren. Zijn medepelgrims stonden op de uitkijk, telkens wanneer de monnik letterlijk "toesloeg".

Naast de specifieke pelgrimstekens - verbonden aan een specifieke cultus of bedevaartplaats - brachten de H. Landgangers tenslotte ook niet-plaatsgebonden algemene devotievoorwerpen mee zoals sierspeldjes, hangertjes en dergelijke, die overal werden verkocht.

replica van de H. Grafkerk van Jeruzalem als souvenir